Historia

 Historia

aliuete nudar grupo ida ne’ebè eziste iha Timor Leste ho objetivu atu haburas, defende, no hametin lala’ok kultura Lospalos, liu-liu ba komunidade Fataluku.
Hanesan ema barak hatene katak kultura Lospalos uniku teb-tebes, maski iha Lospalos iha dalen 3 ( Makasae, Makalero, Fataluku ) ne’ebè ema uja hodi hala’o kominkasaun ba malu, maibe maioria populasaun iha Lospalos koalia dalen Fataluku.
Koalia kona-ba Kultura Lospalos, iha buat barak ne’ebè presija hatene no buka tuir, hanesan Dalen Fataluku, Nololo, Tei-ahupela, Lipal-fai, Tua-masule, Pala-cacae, Le’e-masule, Vaihoho, Rata-lolo, Sikire Vaure, Horu-horun fai, Ete kuru lopo, no buat sira seluk ne’ebè ami ladauk identifika iha ne’e. Buat hirak ne’e mak sai hanesan komponente ba kultura ema Fataluku oan sira nian iha Lospalos.
Iha parte seluk, uniku iha mundu to agora mak hanesan Ratu (Klan) oi-oin ne’ebè iha relasaun entre klan Fataluku oan sira ne’ebè eziste iha rai Lospalos. Klan sira ne’e mak hanesan : Zenlai ratu, Tutuala ratu, Ma’aleki ratu, Naza ratu, Masipan ratu, Latu loho ratu, Kapitan ratu, Kukulori ratu, Kuavaca ratu, Maino ratu, Serelau ratu, La’avera ratu, Cailoro ratu, Marapaki ratu, Aca cau ratu, No ratu sira seluk ne’ebe ami la konsege hakerek hotu, tamba barak los.
Ratu ou klan sira ne’e iha relasaun ba malu, e nune mos klan balun mai husi klan ida deit hanesan : Latuloho, Masipan, sira ne’e mai husi klan ida deit, ne’ebè fahe ba klan sira seluk, e nune mos Ratu hirak ne’e iha relasaun ho ratu sira seluk, ezemplu : Latuloho- Masipan- Kapitan-La’avera-Aca cau. Ratu hirak ne’e sai hanesan maun alin, wainhira sira atu hafolin feto, ou lia mate- lia moris, sira sei tu’ur hamutuk hanesan maun alin ne’ebè sei ajuda malu hodi hakmaan todan ne’ebe sira hetan.
Iha parte balun sira mos labele hola malu tuir lalaok kultura hanesan maun alin (Nita hahare, Nokor Kakar). Maibe iha tempu ikus ne’e akontese katak entre sira balun bele hola malu tuir sira nia inan nia jerasaun, ou tamba balu hadomi malu, no la fo importansia ba lalaok kultura sira nian, nune mos buat hirak ne’e impaktu negative husi modernizasaun no globalizasaun.
Iha parte balun hanesan lalaok kultura ne’ebè dala barak ema Lospalos Fataluku oan sira dehan Pain Moco tupur ( Hiatupur) Tiu nia oan feto, ohin loron Igreja bandu tia ona katak Tiu nia oan feto rasik labele hola tamba ida ne’e latuir regra Igreja nian. Ida ne’e mos ita bele dehan katak iha mudansa pozitivu husi aspeitu Igreja nian, maibe husi aspeitu kultura Fataluku nian katak ida ne’e influenza negativu ne’ebè bele hamate lalaok Kultura.
Igreja wainhira tama fofoun iha rai Lospalos liu-liu iha komunidade Fataluku, ema lubuk ida mak lasimu sira nia prezensia, tamba iha diferensia ideas no hanoin entre Lia nain sira ho Amu lulik sira. Ba ema Fataluku liu-liu ba lianain, sira hakarak hametin no kaer nafatin Lisan Tei ahupela, Sikua, Acakaka ahupela, tamba ida ne’e mak parte Ritual ba sira nia moris hodi halo komunikasaun ba Maromak no sira nia Beiala sira liu husi oho Manu, Fahi, liu husi instrumentu Fatuk lulik, Ai-lulik, Uma-lulik, Rai-lulik, molok Igreja Katolika tama iha Timor Leste liu-liu iha area Lospalos.
Prezensa Misionarios Katolika iha Lospalos sai hanesan ameasa bo’ot ba Lia nain sira, no iha kontrariu bo’ot entre sira, e dala ruma husi parte Igreja hakarak lia nain sira husik lalaok ritual Fataluku no tuir dalan ida deit ne’ebè Igreja Katolika hanorin.
Buat hirak ne’e hamosu problema bo’ot, ida-idak mantein nafatin sira nia posizaun, e hanesan ita hatene katak akontense iha Lospalos ne’ebè Amu lulik balun hetan oho husi ema Fataluku oan sira iha tempu uluk liu ba, buat hirak lo’os dunia bazeia ba razaun ne’ebè ami temi iha leten.
Iha Lospalos lalaok ritual hanesan Nololo, Mumunu, sira ne’e sei eziste iha ritual Fataluku. Tempu uluk liu ba Fataluku oan sira nia Beila sira moris ho kondisaun ne’ebe laiha asesu hospital, dutor, aimoruk, sira uja deit Mamunu (Jimat/tafui) hodi kura moras laran no moras liur, Mamunu mos sai protektor ba vida ema moris nian, Mamunu mos bele fo influensia bo’ot ba ema Lospalos sira, ho Mamunu bele loke sira nia hanoin hodi sai matenek, neon nain, no sai ema ne’ebè justu.
To ohin loron Mamunu sei eziste iha komunidade Fataluku oan sira, maibe so ema ne’ebè idade los ona mak sei hatene ou bele hatene, hanesan Avo sira, Ferik katuas sira ne’ebè idade los ona, e nune mos ba inan aman sira ne’ebè hetan konfiansa atu hatene Mamunu.
Mamunu ida ne’e sai aspeitu uniku no importante ba membru KALIUETE hanesan ema rai nain atu dezenvolve, no proteje para ema rai liur labele hatene tamba sira laiha direitu atu hatene, ba sira ema rai liur estranjeiro nungka mais atu hatene ida ne’e.
Nune mos iha buat barak ne’ebè ita bele halo komparasaun ho kultura sira seluk iha rai Timor Leste. Ita bele hare katak wainhira ema Fataluku oan sira hasoru malu iha ne’ebe deit, liu-liu iha rai seluk, ou rai estranjeiru. Sira sempre uja lian Fataluku hodi hase’e malu.
Iha parte seluk husi ami membru Kaliuete nia hare’e katak ema Fataluku sira, iha karakteristiku uniku, sira iha hanoin no lalaok ne’ebè mai husi Beila sira. Sira sempre respeitu liu feto sira no sira nungka dehan ba feto ho liafuan Piri (bosok) ida ne’e uniku duni no to’o agora sira sei kaer nafatin hahalok hanesan ne’e. Maibe iha parte balun mos ba ema ne’ebè ladun komprende Kultura Fataluku dala barak sira sempre lahalo tuir hahalok hanesan ne’e, sira dala ruma baku sira nia fe’en, la respeita feto maluk sira hanesan mos sira nia feton.
Ema Fataluku tauk teb-tebes, sira fiar katak wainhira sira halo hahalok hanesan naok ema nia sasan, bosok ema ho motivu atu estrga ema ou naok, ou buat ne’ebè sai hanesan krime. Hahalok hanesan ne’e sala bo’ot no sira sei hetan malisan husi sira nia uma luluik, beila no Avo sira.
Maibe wainhira sira iha rajaun, sira sempre defende, maske ho konflitu bo’ot maibe sira sei la tauk wainhira sira hakarak defende sira nia rajaun.
Iha rai Timor leste ema Lospalos ne’ebè koalia lian Fataluku ema bolu sira Moko.. ida ne’e ninia signifikadu katak ki’ik (moko), ne’ebè mai husi lia fuan Mar-moko, (belun) Moko(ki’ik).
Iha Lospalos mayoria populasaun koalia lian fataluku, maibe iha mos lian Makasae ne’ebè uja iha subdistritu Luro, no Makalero ne’ebè uja iha sub distritu Iliomar. Iha mos lian ida ne’ebè ohin loron ema barak, liu-liu matenek nain sira husi tasi balun (estranjeiru) no matenek nain balun husi rai laran dehan katak lian ida ne’e lakon tia ona. Lian ida ne’emak ema hanaran Lovaya epuli, ou Makuva.
Membru Kaliuete ohin loron hanoin no hala’o dadauk programa ida hodi oinsa atu haburas fila fail Dalen ida ne’e, tamba ami membru Kaliuete la aseita ho idea balun ne’ebè dehan katak dalen Makua/Lovaya epul lakon tiaona.
Se hanesan ne’e, tengki hatudu nia razaun no nia realidade. Ami hakarak heteten katak lian ida ne’e so ema Fataluku oan sira mak bele identifika no bele hateten katak makua/Lovaya epul lakon tia ona.
Ami sei esforsu a’an hodi hatudu ba publiku no mundo katak ami nia lian Lovaya ou Makua seidauk lakon.